Láidehus

Diehtu etihkalaš rávvagiin

Rávvagat dollet sisttisteaset oainnuid, maid eamiálbmogat miehtá máilmmi gieđahallet iežaset ráhkadan etihkalaš rávvagiin. Etihkalaš rávvagat leat dárkkuhuvvon ohcanbálvalusa ii-sápmelaš geavaheddjiide. Kulturárbbi materiála almmolaš atnuoktavuođat leat earret eará turismasuorgi, dutkamuš ja arkiveren. Mii ávžžuhit goitge maid eará geavaheddjiid oahpásnuvvat bálvalusa etihkalaš rávvagiidda. Rávvagat leat ráhkaduvvon oahpistit geavaheddjiid sámi arkiivamateriála kultuvrralaččat ovddasvástáduslaš atnui. Geavaheaddji ferte goitge váldit vuhtii, ahte juohke searvvuš ja atnubiras leat sierralágánat. Ávžžuhuvvon buorit geavadat fertejit dan dihte dulkojuvvot áššeoktavuođa mielde.

Manin bálvalusasteamet leat etihkalaš rávvagat?

Máŋggat eamiálbmogat miehtá máilmmi leat ráhkadan etihkalaš rávvagiid kulturárbbiset materiálaid anu várás. Muhtin dáhpáhusain kulturárbbi materiálat leat adnojuvvon ovdamearkka dihte gávppálaš oktavuođain almmá eamiálbmogiid miehtama haga. Eamiálbmogiid kulturárbbi atnu turismasuorggis adnojuvvo maid čuolbmájin, daningo dat vuođđuduvvá dávjá botnjasan govvii kultuvrras. Dahkkivuoigatvuođat ja eará láhkaásaheapmi gehččojuvvojit dábálaččat leat bistteheamit suodjalit kulturárbbi albmanahttimiid boasttogeavahusain. Dán ohcanbálvalusa etihkalaš rávvagat leat ráhkaduvvon oahpistit materiálaid gudnejahtti atnui sihke fállat lassidieđu eamiálbmogiid vuoigatvuođaide laktásettiin.

Mii lea kulturárbi?

Kulturárbi lea servošiid ja ovttaskas olbmuid identitehta dehálaš oassi. Eamiálbmogiid kulturárbái gullet sihke materiála ja immateriála duojit, maid eamiálbmot dehe dasa gullevaš oktagasat bajásdollet. Dát leat ovdamearkka dihte geavadat, ovdanbuktojumit ja albmabuktimat – sihke gaskaoamit, biergasat, čuozáhagat ja kultursajit – maid eamiálbmogat ja oktagasat dovddastit kulturárbbiset oassin. Dasa gullá maid diehtu, mii lea ovdánan árbevirolaš konteavsttas intellektuála doaimma ja hutkki bakte ja mas leat mielde oahppa, máhtut ja innovašuvnnat vuoiŋŋalaš doaimma boađusin šaddan dieđut ja hutkkit sihke áššedovdamuš, máhtut ja innovašuvnnat. 1 Buolvvas nubbái sirdáseaddji kulturárbi lea ealli ollisvuohta, ja dat ođasnuvvá geažos áigge. Dán lági mielde kulturárbái gullet sihke dálá áigge ja historjjálaš duojit.

Etihkalaš rávvagat

Almmolaš prinsihpat mat gullet ohcanbálvalusa geavahussii

Etihkalaš rávvagiid ulbmilin lea stivret arkiivamateriálaid anu nu, ahte vuhtii váldojuvvojit vuostevurolaš gudnejahttin ja vuorrováikkuhus váldoálbmoga ja eamiálbmogiid máilmmioainnuid gaskkas.

Rávvagiid ulbmilin lea maid movttiidahttit oahpásnuvvat arkiivamateriálaide sihke daid dulkomis adnojuvvon diehtima vugiid ja daidda gullevaš sosiála mearkkašumiid máŋggalágánvuhtii.

Rávvagat leat ráhkaduvvon buot oassebeliid ávkin lasihit ja stivret ipmárdusa mannanáiggis, mii speadjalastá materiálain, mat laktásit muitui ja kulturárbái.

Eamiálbmogiid kultuvrrat ja filosofiijat ožžot olggosbuktojumiset njálmmálaš árbevieruid, dáiddadujiid ja eará searvvušlaš olggosbuktima hámiid bakte. Eamiálbmotservošiid jotkkolašvuohta, ovdáneapmi ja ealáskahttin leat sorjavaččat eamiálbmogiid kultuvrralaš identitehtaid olggosbuktimiid hálddašeamis ja eaiggátvuođas.

Diehtovuogádagaidgaskasaš erohusat

Dán ohcanbálvalusa geavaheaddji bivdojuvvo váldit vuhtii, ahte leat iešguđetlágán refereansarámat, maiguin ipmirduvvojit doahpagat dego historjá, kulturidentitehta, árvvut, opmodat dehe buoremus vuogit várjalit kulturárbbi. Eamiálbmotservošiid oainnut leat dattege báhcán dovddaskeahttá hui guhká dehe dat juobe viggojuvvoje aktiivvalaččat jávkadit kolonisašuvdnahistorjjá dihte. Geavaheaddji galgá geavahit ja gieđahallat materiálaid vugiin, mii váldá vuhtii vuostevurolaš gudnejahttima ja vuorrováikkuhusa váldoálbmoga ja eamiálbmogiid máilmmioainnuid gaskkas.

Ovdamearkka dihte oarjemáilmmálaš ipmárdusat oktagasa friddjavuođas ja materiálaid oažžašuvvamis sáhttet mannat russolassii dainna ipmárdusain, ahte eamiálbmogiid kulturárbi sáhttá leat searvvušlaččat eaiggáduvvon. Dán oaidninvuogis rabas diehtooažžun sáhttá adnojuvvot buorebutge sierravuoigatvuohtan go vuoigatvuohtan. Dasa lassin materiálaid ordnen- ja govvidanvugiin sáhttá leat earenoamáš kultuvrralaš mearkkašupmi eamiálbmotservošiidda. Ovdamearkka dihte muhtin čoakkáldagat galggale dollojuvvot ovttas daid sisdoalu dihte, goas dat eai sáhte earuhuvvot furkenhámi vuođul, dego arkiivalágádusain dávjá bargojuvvo.

Oktavuođaid duddjon arkiivamateriálaid gudnejahtti anu sihkkarastima várás

Materiálaid geavahettiin ferte fuomášit, ahte jierpmálaš gullan ja oktasašipmárdus leat vealtameahttumat goappašiid oassebeliid ávkkuheaddji geavadiid ja luohttámuša duddjoma várás. Buot oassebeliid ávkkuheaddji čovdosat sáhttet gávdnot dialoga ja ovttasbarggu bakte. Dan dihte geavaheaddji movttiidahttojuvvo ráđđádallat sámi servošiiguin. Sáhttá maid leat dárbbašlaš váldit oktavuođa kulturguovddážiidda dehe arkiivvaide, mat seailluhit materiálaid.

Gaskavuođaid huksemii, mii vuođđuduvvá vuostevurolaš luohttámuššii ja gudnejahttimii, lea gehččojuvvon maid gullat eamiálbmogiidda dieđiheapmi áššáigullevaš materiálaid čoakkáldagain. Dan dihte ohcanbálvalusa ovddidettiin máŋggaide muitoorganisašuvnnaide sáddejuvvui jearahallan, man mielde gártejuvvoje sámi kulturárbái gullevaš materiálaid sajit. Gártema bohtosat leat oidnosis ohcanbálvalusas.

Immateriálavuoigatvuođaid, anu ja oažžašuvvama vuhtii váldin

Arkiivamateriálaid geavaheaddji ferte váldit vuhtii, ahte materiálaid sáhttet guoskat immateriálavuoigatvuođat, dego dahkkivuoigatvuođat ja lagasvuoigatvuođat. Galgá maid adnojuvvot mielas, ahte immateriálavuoigatvuođat eai álohii suddje kulturárbbi materiálaid eamiálbmogiid oainnuid mielde. Stáhta geahččanguovllus ráhkaduvvon immateriálavuoigatvuođat vuođđuduvvet ovttahatolbmuid eaiggáduššanriektái, nu ahte dat eai heive bealuštit eamiálbmogiid kollektiiva vuoigatvuođaid árbevirolaš kulturolggosbuktimii ja eamiálbmotdihtui.

Dasa lassin kulturárbái gullevaš materiálaid etihkalaš ja lágalaš háhkama, oažžašuvvama ja eará anu eavttut earáhuvvet áiggi mielde. Muhtin materiálat leat sáhttán čoggojuvvot dehe daid atnu lea sáhttán maŋŋel ráddjejuvvot vugiiguin, mat dálá áigge gehččojuvvojit leat servoša vuoigatvuođaid ja lágaid vuostá.

Eamiálbmogiid kulturárbbi eaiggátvuohta

Ovttastuvvan našuvnnaid julggaštus eamiálbmogiid vuoigatvuođain cealká, ahte “eamiálbmogiin lea iešmearridanriekti”. Dán vuoigatvuođa vuođul dat mearridit friddja politihkalaš sajádagaset ja ovddidit friddja ekonomalaš, sosiálalaš ja čuvgehuslaš diliideaset. (ON julggaštus eamiálbmogiid vuoigatvuođain, 3 artihkal). Vai sápmelaččat sáhttet geavahit vuoigatvuođaset eamiálbmogin, de sii galget dovddastuvvot kulturárbbiset, árbevirolaš dieđu ja immateriála opmodagaset eaiggádin. Dán goris láhkaásaheapmi lea dávjá bistteheapme. Vuoigatvuođalaččat lea dávjá nu ahte eamiálbmogiid kulturárbbi materiála lea dávjá lága mielde lupmosit ávkkástallamis almmá eamiálbmogiid miehtama haga. Dasa lassin immateriálavuoigatvuođat sáhttet gullat oassebeallái, mii ii ovddas eamiálbmoga. Dákkár láhkaásaheami buncaraggáid dihte eamiálbmogiid kulturárbái gullevaš materiála atnu galgá dáhpáhuvvat rehálaš mielain ja ovttasbarggus eamiálbmogiiguin.

Kultuvrralaččat sensitiiva materiála

Arkiivamateriálii sáhttá gullat kultuvrralaččat sensitiiva materiála. Dáinna dearpmain dárkkuhuvvo dábálaččat materiála, mii ii leat dárkkuhuvvon juhkkojuvvot servoša olggobeallái. Ovdamearkkat dákkáriin leat materiálat, mat laktásit olmmošbázahusaide, oskkolaš dehe bassi gálvvut, ávvodoalut ja rituálat, hávdeeatnamat sihke olbmo ja bearraša dieđut. Oktan ovdamearkan sáhttá adnojuvvot sámi gákti, mii ii leat dušše bivttas, muhto das lea maid stuora kultuvrralaš ja sosiálalaš mearkkašupmi. Maiddái áššegirjjiid giellageavahus, mii adnojuvvo dálá áigge rasisttalažžan, lea kultuvrralaččat sensitiiva. Dearbma lea goitge adnojuvvon maid viiddit mearkkašumis, goas dat dárkkuha vaikko man materiála, mas lea earenoamáš mearkkašupmi eamiálbmogii. Earenoamáš mearkkašupmi sáhttá čujuhit olggosbuktimiidda ja vieruide, main lea stuora mearkkašupmi kultuvrra seailumii. Dat, mii adnojuvvo kultuvrralaččat sensitiivan, sáhttá molsašuddat áiggi mielde. Loahpa doahpaga sisdoalu sáhttá meroštallat dušše eamiálbmot ieš. Lea maid vejolaš, ahte dearbma gieđahallojuvvo sierra vugiid mielde sierra servošiin.

Buhtadusat ja ávkkiid juohkin

Prinsihpa vuođđuduvvá dutkanetihkkii, muhto das lea maid laktáseapmi earret eará gávppálaš doibmii. Prinsihppa dárkkuha rievtti mielde dan, ahte eamiálbmogiid kulturárbbi materiálaid geavahettiin doaimmas ožžojuvvon ávki galgá juhkkojuvvot dainna eamiálbmogiin, masa materiálat laktásit. Dutkamuša dáfus dát sáhttá dárkkuhit dan, ahte dutkanbohtosat fertejit leat oažžunsajis eamiálbmogiidda, goas dain lea vejolašvuohta ávkahuvvat dutkamušas. Juos eamiálbmoga ovddasteaddji oassálastá dutkamuššii, de galgá árvvoštallojuvvot, galgágo namuhuvvon olmmoš dovddastuvvot oktan dahkkin. Galgá maid árvvoštallojuvvot servoša ovddasteddjiid bálkáheami prošektii, juos sin oassálastimis lea mearkkašahtti rolla.

Juos kulturárbbi materiálat adnojuvvojit gávppálaš ulbmiliin ovdamearkka dihte turismasuorggis, fitnodatdoaimmas ferte leat maid ávki eamiálbmogiidda, geaid kulturárbi adnojuvvo ávkin. Sámi kulturárbbi atnu eará eará oktavuođas, go mii boahtá servošis, ferte álot dáhpáhuvvat rehálaš mielain ja ovttasbarggus servošiin. Dákkár doaibma ii goassige oaččo vuođđuduvvat boasttodieđuide sámi kultuvrras.

Badjelgeahčči sihke kultuvrralaččat dehe eará vugiid mielde loavkidahtti eamiálbmoga kulturárbbi materiála atnu

Sápmelaččat lea čuohtejagiid dáistalan kultuvrraset boastoovdanbuktima ja das viiddiduvvon vearru dieđuid vuostá. Ovdamearkkat loavkidahtti anus leat dáhpáhusat, main ii-sápmelaš olmmoš neaktá sápmelažžan nu ahte atná sámi kulturárbbi kultuvrralaš olggosbuktimiid. Seamma ládje kultuvrralaš olggosbuktimiid ovdanbuktin almmá áššáigullevaš áššeoktavuođa haga ovdamearkka dihte nu ahte dat ovttastahttojuvvojit eará kultuvrraide, maidda dát olggosbuktimat eai gula, lea loavkidahtti ja vahátlaš.

Okta ohcanbálvalusa ulbmiliin lea fállat rivttes dieđu sámi kultuvrras ja dakko bakte unnidit kulturárbbi materiálaid bávččagahtti anu. Ohcanbálvalusa geavaheaddji ferte doallánit materiálaid badjelgeahčči ja kultuvrralaččat dehe muđuid loavkidahtti geavahusas. Materiálain, mat gullet kulturárbevirrui, lea earenoamáš stuora mearkkašupmi sámi kultuvrii, nu ahte dan atnu galgá álohii árvvoštallojuvvot fuolalaččat.